BASA RINENGGA

KEONG EMAS

( dening : Narto GD)

            Mbok Randha Dhadhapan. Kuwi sebutane sawijining randha ing Desa Dhadhapan. Dheweke urip ijen ing omahe kang sarwa prasaja sawise ditinggal mati bojone tanpa diparingi momongan. Kanggo kabutuhan uripe dheweke mung njagakake wulu wetune karang kitri , golek kayu,woh-wohan apa dene kulupan ing alas utawa golek iwak urang lan kepithing ing gisik kang sabanjure didol menyang pasar. Sanggane urip kang abot tetep dilakoni kanthi rila legawa . Dheweke pracaya yen urip iki mung saderma nglakoni.Drajat pangkat wis kinodrat, begja cilaka mung busana. Mula senajan tanpa rowang dheweke ora wedi ngupaya pangan lan sandhang.Prinsipe ana dina ana upa.Watone gelem obah mesthi oleh opah.

            Ing sawijining dina nalika Mbok Randha lagi luru iwak lan urang sing keri ing cluwekane karang sawise ombak gedhe dhek wingi, dheweke nemu keong kang cangkange warna kuning emas, ora kaya keong saklumrahe kang cangkange coklat lan putih. Atine seneng banget , merga keong kuwi yen disawang katon nengsemake. Cangkange yen kena sunare srengenge katon mencorong saemper emas temenan. Mula keong iki ora niyat didol kaya dene iawak lan urang, nanging arep diingu, diseleh ing kuwali  minangka klangenan ing omah.

            Dina candhake kaya adate, Mbok Randha esuk-esuk wis budhal menyang gisik saperlu luru iwak maneh. Banjur dodolan asile luru menyang pasar. Banjur mulih nalika srengenge wis ngglewang. Wetenge wis krasa luwe , apamaneh nalika wis cedhak omahe irunge ngambu gandhane masakan kang sedhep banget.

            “ Sapa ya sing slametan dina iki. “ batine

            “ Lho ambune kok kaya saka omahku dhewe?” Mbok Randha omong dhewe.

Dheweke banjur mbukak lawang. Saiba kagete nalika weruh ing meja wis ana sega salawuhe kang isih katon anget. Kagawa rasa luwene Mbok Randha terus wae mangan nganti sawarege.

            Sesuke Mbok Randha takon-takon tanggane, sapa sing ngirimi panganan dheweke, nanging ora ana siji-sijia sing ngaku.

            “ Ah, menawa ana tangga sing duwe kajat nanging ora wara-wara. Mengko lak krungu dhewe saka wong-wong ing pasar” mangkono batine.

            Nanging pangirane mleset. Ora ana wong crita bab tanggane sing duwe gawe . Malah nalika bali mulih, kadadeyan kaya wingi dumadi maneh.Sega, jangan ,lawuh lan sambel wis cumepak ing meja. Yen ana memedi , geneya lagi saiki dheweke ngalami, kamangka omahe wis dienggoni puluhan taun. Yen jalma manungsa banjur sapa sing wis masakake?

            “ Alah, kok bingung! Dakpangan wae ! Iki rejeki saka Gusti kang murbeng dumadi. Iki ya sega tenan. Mangsa ana lelembut bisa masak?” mangkono pamupuse.

            Kagawa saka rasa pengine ngerteni sebab kadadeyan aeng kang dialami , ing dina candhake Mbok Randha sengaja mulih rada diesuki.

            “ Sapa satemene sing wis nyepaki panganan aku rong dina iki?” pitakone karo nginjen saka njaba pawon.

            Jantunge Mbok Randha dheg-dhegan kaya wong kepethuk setan bareng weruh ing pawone ana wanodyayu lagi nguleg sambel sinambi nembangake dhandhanggula. Sandhang penganggone ora kaya lumrahe kawula, nanging abyor rinenggga sesotya kaya dene paenganggone para putri ing kraton. Pasuryane katon semunar pindha candra nanggal patbelas. Swarane empuk kepenak kaya waranggana.Pawakane sedhet singset wiragane katon gandhes luwes.

            “ Iki manungsa apa peri, apa widodari ?”

Kedhep tesmak anggone Mbok Randha ngawasake saparipolahe sang anyalawadi nganti wusanane wanita mau mlaku cedhak kuwali , banjur ana kukus saranduning badane. Sarirane saya ketutupan kukus kang banjur munyer seser kaya kesedhot mlebu menyang cangkange keong emas sing nempel ing kuwali. Ilange kukus dibarengi kumelape sunar sagebyaran banjur kahanan tintrim ora ana swara apa-apa.

Mbok Randha sing lagi eling purwaduksina enggal-enggal marani keong emas kang diingu telung dina iki.

“ Dhuh, putri. Mugi kersaa sajarwa. Sinten sejatosipun panjenengan menika? Teka jengandika memba warna dados keong emas menika?”mangkono ature Mbok Randha.

“ Nyai, ngertenana satemene aku Galuh Candra Kirana.”

“Galuh Candra Kirana pepundhen kula putri Kedhiri?!”

“ Bener Nyai. Aku dadi keong mangkene merga kena teluh saka wong kang serik marang aku. “

“ Dhuh, Gusti. Kula kepengin sanget ngluwarake panjenengan dalem saking teluh menika . Nanging kula mboten mangertos caranipun.”

“ Nyai, dayaning teluh iki bakal ilang musna yen kita bisa caket karo Sang Hyang Widhi. Pancen dakakoni, nalika aku kena teluh aku arang ndedonga marang Gusti. Mula kuwi saiki lagi mempeng marek marang Gusti. nanging anggonku marek isih durung caket, mula aku mung bisa pulih sawetara wektu. Mbesuk yen anggoku tirakat lan memuji wis saya gentur aku bakal pulih kaya wingi uni.”

“ Kula badhe ngrencangi anggen paduka tirakat ,Gusti Putri”

“ Banget panuwunku, Nyai. Nanging pamundhutku wewadi iki aja nganti ana wong ngerteni.”

“ Ngestokaken dhawuh,Gusti.”

II. KASKAYA BASA

wulu wetu karang kitri gisik rila legawa kinodrat murbeng dumadi pamupuse saiba tesmak kedhep tesmak paripolah nyalawadi kukus saranduning badan purwa duksina eling purwaduksina memba warna teluh marek caket gentur wingi uni wewadi

:: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

asil wetune wit-witan sing ngasilake woh ing pekarangan tepining segara ikhlas ditakdirake nguwasani; ndadekake; nyiptakake makhluk panarimane marang kahanan alangkah (Ind.) kaca mata ora kedhep ( = kedhep kaya kaca mata ) polah tingkah ngandhut wewadi keluk; beluk ; asep sekujur tubuh ( Ind) awal; wetan kidul sadhar ( sawise sawetara lali/ semaput); asal muasal njelma; menyerupai (Ind) tenung; santhet nyedhak cedhak tenanan; mempeng dhek maune rahasia (Ind)

           

Sawuse maca crita “ Keong Emas “ ing ndhuwur, kita bisa ngrasakake manawa pandhapuking basa akeh rinengga ing basa endah. Basa endah iku uga diarani basa rinengga.

Tembung rinengga tegese dipacaki, dipajang, dipaesi supaya endah, bregas lan ngresepake. Basa rinengga yaiku basa kang dipacaki, basa kang dipajang, basa kang dipaesi, basa kang digawe bregas. Mulane basa rinengga uga diarani basa paesan, basa pacakan utawa basa bregasan.

Basa rinengga iku mesthi bae ngemu rasa kaendahan, yaiku kaendahaning basa. Basa kang endah ora ateges basa sing angel, sanadyan mesthi bae ya akeh basa endah kang angel disurasa tegese. Wondene carane ngrengga basa nganti dadi basa rinengga utawa basa pacakan, basa bregasan yaiku :

a.   Sarana dikandhakake nganggo ukara liya kang tetembungane ngemu surasa luwih bregas.

b.   Diganti tetembungane sawetara, upamane sarana dilironi tembung Kawi.

Tuladha :

1.   Tembung kudu manawa dikandhakake ora kena ora utawa aja tan ora banjur dadi basa rinengga.

2.   Unen-unen tandange kaya bantheng ketaton manawa tembunge diganti nganggo tembung Kawi, saperangan utawa kabeh, banjur dadi basa rinengga, senajan tegese padha bae karo sing nganggo tetembungan lumrah.

-     Tandange kaya bantheng ketaton.  ( basa lumrah )

-     Tandange kadi andaka kanin.         ( basa rinengga )

Sakabehe unen-unen kang mawa purwakanthi ( guru swara, guru sastra, lumaksita ) pepindhan, sanepa, tembung Kawi, iku kalebu ing golonganing basa rinengga.

Nanging ora ateges manawa basa rinengga iku kudu awujud purwakanthi, pepindhan, sanepa utawa tembung-tembung Kawi.

Jinising basa rinengga

Ing kalodhangan iki jinising basa rinengga kang dirembug cukup pitu bae, yaiku :

1.      sanepa

2.      pepindhan

3.      paribasan

4.      bebasan

5.      saloka

6.      saroja        

7.      purwakanthi

Sanepa

    Sanepa iku ukara kang ajeg panganggone, kadadean saka dhapukaning tembung watak utawa kahanan sinambungan tembung aran.

Tuladha :

1.   Tatune arang kranjang.

Tegese tatune kerep/akeh banget.

2.   Sesrawungane renggang gula kumepyur pulut.

 Tegese srawunge raket banget.

GLADHEN :

a.   Ukara-ukara ing ngisor iki jangkepana karo tembung-tembung sing cumawis saengga dadi rumpakan sanepa !

1.	Polahe ….
2.	Eseme ….
3.	Rasane ….
4.	Cahyane ….
5.	Dedegee ….

- pait madu                                    - dhuwur kencur      

- anteng kitiran                              - legi bratawali

- abang dluwang                          

b.   Tembung-tembung ing ngisor iki gawenen ukara awujud sanepa, banjur tegesana !

1.      arang wulu kucing

2.      wuled godhong lumbu

3.      jero tapak meri

4.      kuru semangka

5.      resik peceren

Pepindhan

    Pepindhan iku unen-unen kang ngemu surasa pepadan, irib-iriban, utawa emper-emperan. Dhapukaning ukarane nganggo tembung pindha utawa dasanamane ( lir, pendah, kadi, kadya, yayah ), terkadhang tanpa tembung pindha utawa dasanamane, nanging ana tembunge andhahan kang ngemu teges kaya.

Tuladha :

   1.   Kesit kadya thathit, cukat kadya kilat.

   2.   Putih memplak kaya kapuk diwusoni.

   3.   Kuning pindha mas sinangling.

GLADHEN :

Ukara-ukara ing ngisor iki jangkepana karo tembung-tembung sing cumawis saengga dadi rumpakan pepindhan !

1.      Jogede kaya …………………………………………

2.      Rupane kaya ………………………………………..

3.      Tandange kaya ……………………………………..

4.      Swrane kaya …………………………………………

5.      Irunge rungih pindha ………………………………..

-        mbelah-mbelahna bumi

-        kencana pinatar

-        merak kesimpir

-        jambe sinigar

-        bantheng ketaton

Paribasan

Paribasan iku unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar, ora ngemu surasa pepindhan.

Tuladha :

1.   Ana catur mungkur, tegese ora gelem ngrungokake.

2.   Kadang konang, tegese sing diaku sedulur mung sing sugih utawa priyayi.

GLADHEN :

Paribasan-paribasan ing ngisor iki gawenen ukara kang luwes banjur terangna tegese !

1.	adigang, adigung, adiguna	6.	keplok ora tombok
2.	blaba wuda	7.	anak molah bapa kepradhah
3.	tulung menthung	8.	entek amek kurang golek
4.	nyolong pethek	9.	sepi ing pamrih rame ing gawe
5.	kalah cacak menang cacak	10.	njalukan ora wewehan

Bebasan

Bebasan yaiku unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar, ngemu surasa pepindhan, kang dipindhakake kaanane utawa sesipatane wong.

   

Tuladha :

1.      Wis kebak sundukane, tegese wong kang wis akeh banget kaluputane.

2.      Kebak luber kocak-kacik, tegese wong kang owah pikire lumrahe kabotan ngelmu gaib.  

GLADHEN :

Bebasan ing ngisor iki gawenen ukara kang luwes banjur tegesana !

1.	wedi rai wani silit	6.	idu didilat maneh
2.	kegedhen empyak kurang cagak	7.	ngubak-ubak banyu bening
3.	lanang kemangi	8.	emban cindhe emban siladan
4.	ora uwur ora sembur	9.	nglungguhi klasa gumelar
5.	nututi layangan pedhot	10.	lambe satumang kari samerang

Saloka

Saloka yaiku unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar, ngemu surasa pepindhan, sing dipindhakake wonge.

  

Tuladha :

   1.   Asu belang kalung wang, tegese wong asor nanging sugih.

   2. Gong lumaku tinabuh, tegese wong kang kumudu-kudu ditakoni.

GLADHEN :

Saloka ing ngisor iki jangkepana karo tembung-tembung kang cumawis banjur tegesana !

1.	Timun wungkuk……………	6.	.   Kutuk marani …………………
2.	Bebek mungsuh ……………	7.	Jaran krubuhan ……………….
3.	Belo melu ………………….	8.	Asu gedhe ……………………
4.	Kebo kabotan ………………	9.	Tekek mati …………………..
5.	Ketepang ngrangsang ………	10.	Kemladheyan ngajak ………..

   -  gunung                                                 -  sempal

   -  jaga imbuh                                           -  ulone

   -  sunduk                                                  - empyak

   -  menang kerahe                                     -  seton

   -  mliwis                                                   -  sungu

 

PURWAKANTHI

Kang diarani purwakanthi iku runtuting swara, sastra, utawa basa ana ing tembung loro ( rong ) tembung utawa luwih. Purwakanthi kena kaperang dadi telung warna, yaiku : purwakanthi guru swara, purwakanthi guru sastra, lan purwakanthi basa utawa lumaksita.

1.   Purwakanthi guru swara.

      Purwakanthi guru swara awewaton runtute swara utawa vocal.

    Tuladha :

a.   Sapa jujur, bakal luhur.

      Ana swara “ ur “  kang runtut, yaiku ing tembung jujur lan luhur.  

b.   Tiwas kesel, ora mecel.

Ana swara “ el “ kang runtut, yaiku ing tembung kesel lan pecel.

2.   Purwakanthi guru sastra.

      Purwakanthi guru sastra awewaton runtute aksara utawa konsonan.

      Tuladha :

a.   Sing sapa goroh, growah.

Ana konsonan g kang runtut, yaiku ing tembung goroh lan growah.

b.   Bobot, bibit, lan bebet.

Ana konsonan b kang runtut, yaiku ing tembung bobot, bibit lan bebet.

3.   Purwakanthi basa utawa lumaksita.

      Purwakanthi basa utawa lumaksita awewaton runtuting tembunge.

    Tuladha :

a.   Witing klapa, klapa mudha saupama.

Tembung klapa ing perangan ngarep dibaleni maneh ing perangan mburine.

b.   Bayem arda, arda ngrasuk busana.

Tembung arda ing perangan ngarep dibaleni maneh ing perangan mburine.

GLADHEN :

Aran purwakanthi apa unen-unen ing ngisor iki !

1.   Ora tembung, ora lawung.

2.   Panggaweane iplik, bayarane sethithik.

3.   Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra.

4.   Ruruh, rereh, ririh wewarahipun.

5.   Guru sugih guna kawegigan, ginugu kabeh guneme.

6.   Mong ing tirta, tirta wijiling salira.

7.   Ati jujur, budi luhur, pantes dadi wong dhuwur.

8.   Ngajia duga prayoga, ngajia weruh wewadi.

9.   Saguneme agawe gawok, pancen wegig ngrengga basa.

10. Jare pengin maju, kok wegah sinau ?

Nyebutake syarat parikan

Sawise nggatekake tuladha parikan ing ndhuwur, bisa disimpulake ngenani paugeran utawa syarat-syarat parikan, yaiku :

1.      Kedadeyan saka rong ukara.

2.      Migunakake purwakanthi guru swara.

3.      Ukara kapisan minangka pambuka, ukara kapindho isi ( surasa ).

Manut cacahing wanda, parikan bisa diperang dadi telu, yaiku :

1.      Parikan kang kedadeyan saka 4 wanda + 4 wanda ( x 2 ) kaya tuladha no. 1 lan 2 )

2.      Parikan kang kedadeyan saka 4 wanda + 8 wanda ( x 2 ) kaya tuladha no. 3 lan 4 )

3.      Parikan kang kedadeyan saka 8 wanda + 8 wanda ( x 2 ) kaya tuladha no. 5 lan 6 )

GLADHEN :

Parikan ing ngisor iki rampungna nganggo tembung-tembung kang cumawis !

1.   Kembang kencur, ganda sedhep sandhing sumur.

      Kudu jujur, …………………………………………………………

2.   Kutha Yogya pancen rame, Malyoboro neng tengahe.

      Aku gela marang kowe, ……………………………………………

3.   Rujak cengkir, pantes den wadhahi cangkir.

      Mlipar-mlipir, ……………………………………………………………

4.   Kembang mawar, ganda arum ngambar-ambar.

      Ati bingar, ………………………………………………………………..

5.   Nandur asem, sandhing ringin.

      Ayem tentrem, ……………………………………………………………

6.   Kolang-kaling pakan ula, sadhompol isine telu.

      Eling-eling para siswa, …………………………………………………..

7.   Klapa sawit, wite dhuwur wohe alit.

      Isih murit, ……………………………………………………………….

8.   Pitik walik tanpa lancur.

      Pangkat cilik, …………………………………………………………….

9.   Godhong nangka, sandhing eso.

      Ja sembrana, ……………………………………………………………...

10. Gelang karet, cilik-cilik.

      Wong sing keset, …………………………………………………………   

a.	kudu sregep yen sinau	g.	yen kowe kepengin luhur
b.	sing disirik	h.	polahe wong duwe esir
c.	mundhak bodho	i.	mung yen mentas nampa bayar
d.	aja seneng keceh dhuwit	j.	yen janji ra na nyatane
f.	arang nganggur	k.	lahir batin

Nulis Parikan

Sawise mangerteni syarat-syarat kanggo nulis parikan, mbentuka kelompok banjur nggawea parikan loro-loro bae kanthi paugeran :   

1.      Parikan kang kedadeyan saka 4 wanda + 4 wanda.

2.      Parikan kang kedadeyan saka 4 wanda + 8 wanda.

Parikan kang kedadeyan saka 8 wanda + 8 wanda.